Pan oedd yr arolygwyr wrthi’n paratoi adroddiad Seneddol 1847 ar gyflwr addysg yng Nghymru ( y ‘Llyfrau Gleision’ enwog), ysgrifennodd y Parchedig John Griffith, Ficer Aberdâr atynt i ddweud mai dim ond ers tua 18 mis roedd Aberaman yn bod.

Er hynny roedd y boblogaeth eisoes wedi cyrraedd 1,200 ac roedd disgwyl iddi dyfu i 4,800 cyn pen blwyddyn. Roedd 80 o seiri maen a 50 o seiri coed wrthi ar y pryd yn codi tai. Yn ei adroddiad i’r Bwrdd Iechyd Cyffredinol ym 1853, rhoes Thomas Rammell ddisgrifiad o gyflwr gwael y tai a godwyd yn y blynyddoedd yma. Roedd ef o’r farn fod Aberaman Road a Treaman wedi’u hadeiladu ar safleoedd arbennig o anaddas. Nid oedd modd draenio dwr i ffwrdd yn rhwydd, roedd y tai’n llaith, a byddai llifogydd yn aml. O ganlyniad roedd y trigolion yn llawer mwy tueddol o fagu heintiau. Ar yr un pryd, nid oedd ffynhonell dwr lleol yn Aberaman, ac roedd gofyn i’r trigolion fynd chwarter milltir o leiaf, i Flaengwawr, i nôl dwr. O ganlyniad:

‘Bydd rhaid aros amser maith wrth y pistyllau, ac nid yw tair awr yn anghyffredin. Weithiau, mae pobl wedi mynd i nôl dwr yn syth ar ôl cinio am hanner dydd, a dychwelyd heb yr un diferyn gan eu bod heb gael tro i dynnu dwr byth. Ar adegau bydd cant o biseri i’w gweld yn aros wrth y ffynnon. A chan fod pobl yn aros yno am hydoedd heb ddim i’w wneud, bydd llawer o anfoesoldeb yn digwydd.”

Daliai Aberaman i ymestyn tua’r de wrth i’r 19eg ganrif ddirwyn i ben. Erbyn datblygu Godreaman ym mlynyddoedd cynnar yr 20fed ganrif, roedd Aberaman a Chwmaman wedi ymledu digon i uno â’i gilydd, ac ym 1900 roedd Lewis Street yn ganolfan bwysig i fasnach yr ardal. Roedd adeilad urddasol Neuadd ac Institiwt Aberdâr, a agorwyd ym 1910, yn dystiolaeth i falchder cadarn trigolion Aberdâr yn eu tref

Daeth beiciau modern, gyda’r pedalau’n gyrru’r olwynion â chadwyn yn boblogaidd yn ystod y 1880au a’r 1890au, a chyn hir roedd y tlawd a’r cyfoethog wrthi’n beicio. Cymerodd pobl Cwm Cynon at yr hobi newydd â’r un awydd â gweddill y byd. Cafodd Clwb Beicio Aberdâr ei sefydlu ym 1884, ac erbyn 1890 roedd wedi datblygu’n glwb rasio. 

Blwyddyn llai llwyddiannus oedd1895 yn hanes Arthur. Dioddefoedd anaf i’w benglin, ac ymwahanodd â’i hyfforddwr, ‘Choppy’ Warburton. Ond yn ystod tymor beicio 1896 fe enillodd Râs Bordeaux i Baris, ei râs fwyaf erioed, gan lwyddo i drechu Gastone Rivière. Ond dilynodd trasiedi’n fuan: efallai fod y ras yn ormod o straen ar ei gorff, a bu farw Arthur o’r teiffod chwe wythnos yn ddiweddarach, ym mis Mehefin 1896. Roedd e’n 24 oed.
Un o’r beicwyr iau a gafodd gymorth gan Arthur Linton oedd Jimmy Michael, a ddaeth i sylw’r bobl pan enillodd râs Herne Hill yn gyflymach na neb o’r blaen. Cafodd ef gontract gyda chwmni beiciau Gladiator hefyd, a derbyn hyfforddiant gan ‘Choppy’ Warburton. Aeth o nerth i nerth ym 1895, gan guro’r pencampwr Ffrengig Lucien Lesna, a gwneud 50 km ar yr un cyflymdra campus ag Arthur Linton. Ddiwedd y flwyddyn honno fe enillodd Bencampwriaeth Rasys y Byd Pellter Canol yn ninas Köln yn yr Almaen. Rhwng llwyddiant ysgubol Jimmy, a’r flwyddyn wael a gafodd Arthur Linton, dechreuoedd y berthynas suro rhwng Jimmy a’r ddau Linton, yn enwedig Tom.

Yn fuan ar ôl marw Arthur, torrodd Jimmy bob cysylltiad â ‘Choppy’ Warburton a phenderfynu rhoi cynnig arni yn America. Cafodd yrfa lwyddiannus dros ben yno, torri sawl record, ac ennill ffortiwn sylweddol. Ymddeolodd Jimmy o fyd beicio, gweithio fel joci ac yna ddod yn berchen ar stabl rasio. Ond methodd y fenter honno, ac ym 1902 fe ddychwelodd Jimmy i fyd beicio. Ond roedd ei ddawn beicio wedi pylu, gwaetha’r modd, ac ni fu byth yn bencampwr fel cynt. Bu farw’n 29 oed ym mis Tachwedd 1904 ar fwrdd y llong Savoie ar ei ffordd yn ôl i Efrog Newydd. Pwl o’r delerium tremens oedd y rheswm a roddwyd am ei farwolaeth, yn sgîl yfed trwm.
Parhaodd Tom Linton i fwynhau gyrfa rasio lwyddiannus, ond nid enillodd yr un clod a bri ag Arthur neu Jimmy. Bu farw ym 194 o’r teiffoid, yr un salwch a hwnnw a laddodd ei frawd 18 mlynedd ynghynt.
Dychwelodd Samuel Linton i weithio yn y glofeydd lleol,a bu farw ym 1935.

O’r pedwar gwaith haearn yng Nghwm Cynon, Aberaman gafodd ei godi’n olaf, ym 1845. Dechreuodd ei sylfaenydd, Crawshay Bailey, bwdlo haearn yng Nglofa Aberaman ym mis Mai 1847, ac roedd ffwrnais chwyth yn gweithio erbyn 1848. Hefyd roedd gefail wrthi yn ogystal â melinau rholio a thyllu, tair injan, gwaith brics, ac odynau calch.

Ond, dros y tymor hir, ni fu’r weithfa yma’n llwyddiannus. Roedd y ffwrneisiau chwyth wedi peidio â gweithio erbyn 1854, er eu hailgychwyn flwyddyn yn ddiweddarach. Bu ymgais i werthu’r lle ym 1862, am bris o £250,000, ond mae’n debyg fod neb wedi rhoi cynnig i mewn gan fod y gwaith haearn ar werth eto ym 1864, ar ôl i Crawshay Bailey ymddeol. Prynodd Cwmni Haearn Aberaman y gwaith, ond daeth y cwmni yma i ben ym 1867 a daeth y cyfan i ddwylo Cwmni Powell Duffryn. Roedd y ffwrneisiau wedi peidio â chwythu ym 1866, a dyna’r tro olaf iddynt weithio erioed.

Datblygodd ardal Aberaman yn un o ganolfannau pwysicaf diwydiant glo Cwm Cynon yn ystod ail hanner y 19eg ganrif. Bu menter Crawshay Bailey yn sefydlu Gwaith Haearn Aberaman yn sbardun i’r diwydiant yn y cyffiniau, ac erbyn 1859 roedd pedair glofa bwysig wedi datblygu yno. Agorodd Crawshay Lofa Aberaman ym 1845, a daeth i ddwylo Powell Duffryn ym 1866 pan brynon nhw Ystad Aberaman. Yn y lofa yma y cafodd gorsaf achub pyllau gyntaf y De’i hagor, ym 1909. Roedd mil o ddynion yn gweithio yno ar y pryd. Arhosodd rheolaeth y pwll gyda chwmni Powell Duffryn nes i’r Bwrdd Glo Cenedlaethol gymryd drosodd ym 1947. Caewyd y lofa ym 1965.

Cafodd Glofa Blaengwawr ei hagor gan David Davies ym 1843. Pan fu ef farw ym 1866 fe gymerodd ei feibion drosodd nes cau’r pwll ym 1885. Arhosodd y pwll ynghau nes i gwmni Powell Duffryn ei brynu ym 1914. Caewyd y pwll am y tro olaf ym 1926.
Glofa Abergwawr (Pwll Powell a Plough Pit) gafodd yr yrfa fyrraf o’r glofeydd cynnar i gyd. Fe’i hagorwyd gan Powell a Prothero ym 1849, a daeth i feddiant Cwmni Glo Ager Powell Duffryn ym 1864. Cafodd y lofa’i chau ym 1875 yn dilyn anghydfod cyfreithiol.

David Williams ddechreuodd Lofa Treaman (‘Nici-Naci’) ym 1850. Roedd y lofa wedi dod i ddwylo Crawshay Bailey erbyn 1866, a phan fu ef farw’r flwyddyn honno fe ddaeth i feddiant cwmni Powell Duffryn. Caewyd y pwll ym 1912. Daeth yr enw ‘Nici-Naci’ o swn y rhaffau’n rhedeg drwy’r offer pen y pwll, oedd i’w chlywed o bob cwr o’r pentref.
Dyma enwau rai o’r pyllau a’r lefelau eraill fu’n gweithio yn yr ardal: Meadow Pit (1864 – tua 1910), Lefel Fach (1869 - tua 1914) a Lefelau Blaengwawr (1903 – 1935).

Cwmni Glo Ager Powell Duffryn oedd y cwmni mwyaf pwerus yn niwydiant glo Aberaman erbyn 1910. Roedd syniadau’r glowyr yn dod yn fwyfwy radicalaidd yr adeg honno, a’r meistri’n uno mewn grwpiau pwerus o gwmnïau pwerus neu combines i ‘resymoli’r’ gwaith drwy ddileu arferion a hawliau gweithio traddodiadol y glowyr. Canlyniad hyn oll oedd bod sawl pwnc llosg yn asgwrn cynnen rhwng y ddwy ochr, ac aeth hi’n ffrwgwd agored tua diwedd 1910, a thorrodd dwy streic fawr allan.
Anghydfod y Cambrian oedd y frwydr fawr yng Nghwm Rhondda, yn arwain at Derfysgoedd Tonypandy. Yng Nghwm Cynon, ar y llaw arall, ‘Streic y Blociau’ oedd yr anghydfod sy’n dal yng nghof pobl. Ers rhyw 40 mlynedd roedd y rheolwyr wedi caniatáu i’r glowyr fynd â darnau o goed sgrap adref i’w llosgi ar y tân. Penderfynodd rheolwyr Glofa Dyffryn Isaf ddileu’r arfer yma ar 20fed Hydref 1910. Pan glywodd shifft y nos am hyn dyma nhw’n gorymdeithio i Lofa Llety Siencyn a galw’r glowyr yno allan. Cyn hir roedd yr anghydfod wedi ymledu i bump arall o lofeydd cwmni Powell Duffryn.

Berwodd y cyfan drosodd ar 8fed Tachwedd. Daeth 2,000 o bobl i Neuadd Gyhoeddus ac Institiwt Cwm-bach, ac aeth 500 o’r rhain i lawr i ymosod ar Lofa Aberaman. Llwyddodd yr amddiffynwyr i’w gyrru’n ôl â dwr o bibellau tân, ond yn y cyfamser roedd y 1,500 o bobl eraill wedi dechrau’r prif ymosodiad, ar y pwerdy. Dim ond 29 o blismyn oedd yn amddiffyn, ond defnyddion nhw dactegau syfrdanol newydd. Ar ôl cysylltu’r ffens allanol â’r trydan, fe ddechreuon nhw daenu dwr poeth o’r bwyleri dros y dorf. Pan oedd y dorf wedi’u drysu a’u dychryn yn llwyr, fe ruthrodd y dorf arnyn nhw a’u gyrru i lawr lein y rheilffordd i lan y gamlas. Rhwng y gwasgu a’r gwthio a’r brwydro i gyd, disgynnodd rhai o’r gwrthdystwyr i’r gamlas. Cafodd 60 o’r gwrthdystwyr eu hanafu, gan gynnwys un dyn a losgwyd yn ddifrifol gan y ffens drydan.