Yn ôl pob sôn, Alaw, yr enw barddol ar dirfeddiannwr lleol David Williams oedd ffynhonnell yr enw Trealaw. Mae manylion perchnogion a thenantiaid Trealaw ar fapiau degwm 1847 yn dangos bod pobl wedi dechrau cloddio am lo yno. Er mai ysgutorion ystâd Anne Sanderson sy'n berchen ar ffermydd fel Brithweunydd Isaf a Brithweunydd Uchaf, Walter Coffin sydd wedi'i restru fel y tenant - sef arloeswr cyntaf gwaith glo yn rhan isaf Cwm Rhondda. Yn wir, roedd Coffin wedi prydlesu'r tir yn Nhrealaw ers 1811, er na agorodd ei lefel lo gyntaf yn yr ardal hon tan 1839, ar ôl llwyddo ym mhentref Dinas. Gwerthwyd pyllau glo Trealaw maes o law i Daniel Thomas, a agorodd lefel lo Brithweunydd ym 1862 cyn cau ym 1879.

Gyda phoblogaeth Cwm Rhondda'n prysur gynyddu yn ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg, sylweddolodd y cyngor dosbarth lleol nad oedd y fynwent bresennol yn ddigon mawr. Felly, prynwyd darn o dir yn Llethr-ddu, ar ochr y mynydd yn Nhrealaw, ar gyfer mynwent gyhoeddus a chapel. Cynhaliwyd yr angladd cyntaf ym mynwent Llethr-ddu ym 1881, a chwblhawyd y capel ym 1883.

Digwyddiad pwysig yn hanes Trealaw oedd sefydlu canolfan addysg Maes-yr-haf yn ystod y 1920au. Emma a William Noble aeth ati'n ddiflino i'w sefydlu a bu'n hynod bwysig yn ystod blynyddoedd y dirwasgiad yng Nghwm Rhondda. Yn ogystal â rhaglen o ddosbarthiadau a darlithoedd, roedd hefyd yn rhoi cymorth ymarferol i leddfu problemau trigolion Trealaw a Chwm Rhondda pan oedd y dirwasgiad ar ei waethaf. Sefydlwyd Clybiau'r Dynion Di-waith yma er mwyn rhoi cyfle iddynt addysgu eu hunain a cheisio dod o hyd i swydd arall. Cyn pen dim, sefydlodd clybiau tebyg ledled Prydain a hyd yn oed yn America yn ystod y Dirwasgiad mawr.

Roedd adeilad trawiadol o'r enw ‘Judge's Hall' yn y pentref hefyd. Ei enw llawn oedd ‘The Judge Williams Memorial Hall' ac agorwyd yr adeilad yn swyddogol ym mis Gorffennaf 1909 gan y Dywysoges Louise a Dug Argyll. Rhodd i bobl y fro gan yr Is-gyrnol Syr Rhys Williams oedd yr adeilad, oedd yn cynnwys neuadd gyngerdd â lle i 1,500 o bobl, ynghyd â llyfrgell ac ystafell biliards.

Roedd Prydain 1926 yng nghanol argyfwng diwydiannol, a bu galw am Streic Gyffredinol o blaid y glowyr ym mis Mai. Gohiriwyd y streic naw diwrnod yn ddiweddarach, ond parhaodd miloedd o lowyr i streicio yn erbyn cyflogau is. Trafodwyd y sefyllfa yng nghyfarfod Cymdeithas y Cyfeillion (Crynwyr) ym Manceinion y flwyddyn honno, a phenderfynwyd anfon cynrychiolwyr i'r ardaloedd glo. Gorchwyl y cynrychiolwyr oedd casglu gwybodaeth o lygad y ffynnon am gyflwr yr ardaloedd hyn, a nodi anghenion y bobl mewn argyfwng. Roedd Emma Noble, un o aelodau'r Gymdeithas, yn y cyfarfod, a phenderfynodd fynd i Gwm Rhondda. Cyrhaeddodd Donypandy ym 1926, ac ar ôl cael llety mewn ty glöwr yn y dref, penderfynodd aros am 3 wythnos i asesu'r sefyllfa yn yr ardal. Daeth yn gyfeillgar â gwragedd y glowyr, gan drafod y problemau o fyw mewn ardal ag un diwydiant mawr lle'r oedd bron pawb yn ddi-waith. Ar ôl treulio wythnos yn yr ardal, roedd hi'n argyhoeddedig fod angen cymorth materol a chydymdeimlad cariadus ar y bobl hyn. Egwyddor sylfaenol Emma a'r gwirfoddolwyr eraill a ddaeth i Gwm Rhondda oedd mai ‘hunangymorth yw'r cymorth gorau'. Sylweddolodd Emma fod angen dillad ar fenywod, plant a phobl ifanc yr ardal, ac felly sefydlwyd Clybiau Gwnïo i Fenywod. Roedd y grwpiau hyn yn trwsio, darnio ac ail-wnïo sypiau mawr o ddillad wedi'u hanfon gan Bencadlys Cymdeithas y Cyfeillion yn Llundain a chan gymwynaswyr ledled Prydain. Yn sgil hyn, ymunodd y glowyr di-waith â ‘chlybiau trwsio esgidiau', gyda llawer ohonynt yn gysylltiedig ag ysgolion lleol. Cyflenwyd lledr ac offer drwy Gymdeithas y Cyfeillion a'r Bwrdd Gwarcheidwaid lleol, ac roedd glowyr di-waith yn treulio oriau maith yn trwsio esgidiau plant - tua 82,000 o barau i gyd.

Rhwng ei sefydlu ym 1927 a 1939, cynhaliwyd dros 475 o ddosbarthiadau a chyrsiau o ddarlithoedd gyda chymorth grant ym Maes-yr-haf, ynghyd â miloedd o ddarlithoedd sengl. Er enghraifft ym 1937-38, cynhaliodd y ganolfan gyrsiau ar diwtorialau Prifysgol, cyrsiau paratoadol ar gyfer Prifysgol a chyrsiau estyn Prifysgol. Cyflwynwyd y cyrsiau hyn gyda chymorth gwirfoddolwyr yn ogystal â Phrifysgol Cymru, Cymdeithas Addysg y Gweithwyr, YMCA, Cyngor Cerddoriaeth Cenedlaethol Cymru a Chyngor Cenedlaethol Gwasanaethau Cymdeithasol, ac fe'u cynhaliwyd ym Maes-yr-haf ac mewn nifer o is-ganolfannau eraill. Hefyd, ffurfiwyd llu o grwpiau anffurfiol a chylchoedd trafod, cymdeithasau dramâu a chorau, dosbarthiadau gwniadwaith, crefftau a dosbarthiadau ymarfer corff ym Maes-yr-haf .

Uchod: Maes-yr-haf tua 1930

Roedd Cymdeithas y Cyfeillion yn credu y byddai rhywfaint o newid a seibiant o'r holl dlodi a chyni ysbrydol yn gwneud byd o les i bobl. Felly cafwyd syniad o gynnig wythnos o wyliau haf ar lan y môr i bob aelod o'r clwb. Cafodd y Gymdeithas afael ar hen fragdy segur yn y Wig, ger y Bont-faen, Bro Morgannwg. Aeth y dynion di-waith ati i atgyweirio'r adeilad eu hunain, ac yn ystod ei gyfnod fel canolfan wyliau, cafodd miloedd o deuluoedd wyliau braf ar lan y môr.
Yn y 1940au, Cwm Rhondda oedd â'r gyfran uchaf o bobl ag anabledd difrifol ym Mhrydain gyfan, ac ym 1941, cyflwynwyd nifer o argymhellion gan Adroddiad Tomlinson o ran adsefydlu a chyflogi pobl ag anableddau difrifol. Gan fod gan Maes-yr-haf brofiad eisoes o addysgu a hyfforddi oedolion, dechreuodd y ganolfan arbrofi i helpu dynion anabl y cylch. Ailagorwyd gweithdai'r ganolfan ar ôl bod ar gau yng nghyfnod y rhyfel, a chrëwyd cyfleusterau gwneud carpedi a chelfi yno. Roedd arbenigwyr yn goruchwylio'r gweithgareddau hyn, a gwerthwyd y nwyddau yn y gymuned leol. Pump o ddynion oedd yn cael eu cyflogi gan y cynllun i ddechrau, cyn cynyddu i 30 o ddynion erbyn 1948.
Ar ôl y rhyfel, newidiodd anghenion y gymuned a wasanaethwyd gan Faes-yr-haf, gostyngodd y lefelau diweithdra, ac adfywiodd y diwydiant glo. Doedd dim angen Clybiau'r Di-waith na'r dosbarthiadau trwsio dillad ac ati mwyach. Felly, ailafaelodd Maes-yr-haf yn ei chynlluniau cymdeithasol, diwylliannol ac addysgol, a pharhau i helpu'r rhai oedd yn rhy hen i weithio, a gweithio gyda'r anabl. Ymddeolodd Emma a William Noble o'u gwaith ym 1945.

Dde: Yr hen fragdy, y Wig