Mae'n mynd ymlaen i adrodd hanes sefydlu'r pandy gan Harri David ym 1738, cyn i David Martin gymryd yr awenau yn ail hanner y ddeunawfed ganrif.
Prif orchwyl y pandy yn hanner cynta'r bedwaredd ganrif ar bymtheg oedd cannu cynnyrch ffermydd yn ardal Tonypandy. Dirywiodd gwaith y pandy ar ôl i gwmni Taff Vale Railway gyrraedd Tonypandy gan ei gwneud hi'n haws i gludo tecstilau rhatach o ogledd Lloegr yno. Caeodd y pandy maes o law, ac ym 1914 bu ymgais aflwyddiannus i symud yr olwyn a'r ffrâm wehyddu i'r Amgueddfa Genedlaethol.

Mae map degwm 1847 yn dangos nifer o fythynnod a siop yn ogystal â'r ffermydd gwasgaredig arferol, sy'n profi pwysigrwydd y pandy fel canolfan i'r ffermwyr lleol. Agorwyd pyllau glo yr ardal, fel Nantgwyn ar y bryniau uwchben Tonypandy ym 1892, a Gellifaelog a agorwyd gan Walter Coffin ym 1845. Er hynny, datblygodd Tonypandy'n lle pwysig fel canolfan fasnachol a diwylliannol ar gyfer y pentrefi cyfagos.

Codwyd ysgol uwchradd y dref ym 1915 a ddaeth yn ysgol ramadeg wedyn, ynghyd ag Eglwys Babyddol ac ysgol elfennol, a phencadlys yr heddlu oedd yn cynnwys tri sarjant a deg o gwnstabliaid ym 1926.

Ar ddechrau'r ugeinfed ganrif, y Cambrian Combine oedd un o rymoedd mawr y diwydiant glo yng Nghwm Rhondda. Arweiniodd y gwrthdaro rhwng grym y perchnogion glo (y cwmnïau glo cyfunol, neu'r Combine) a'r gweithwyr (sef aelodau Cyfrinfa Cambrian, Ffederasiwn Glowyr De Cymru) at yr anghydfod mwyaf chwerw yn hanes diwydiannol y De. Penllanw hyn oedd digwyddiad a ddaeth yn enwog ymhlith haneswyr fel ‘Terfysgoedd Tonypandy'.
Dechreuodd yr anghydfod ym mhwll glo Ely ym Mhenygraig, oedd yn eiddo i'r Naval Colliery Company, ac roedd yn ymwneud â phenderfyniad y rheolwyr i agor gwythïen newydd, y wythïen bum troedfedd neu wythïen Bute. Cyn agor gwythïen newydd, byddai rhan o'r wythïen yn cael ei chloddio am gyfnod prawf i weld faint o gynnyrch oedd yno, a phris yn cael ei bennu am bob tunnell i'r glowyr fyddai'n cloddio'r wythïen. Yn ystod cyfnod prawf yn y wythïen hon ym 1909, roedd y rheolwyr yn cyhuddo'r glowyr o weithio'n arafach na'r arfer er mwyn codi pris fesul tunnell y wythïen pan fyddai'n cael ei gweithio go iawn. Ymatebodd y glowyr drwy fynnu ei bod hi'n anodd iawn cloddio drwy'r wythïen arbennig, annormal, hon. Yn y diwedd, cynigiodd y rheolwyr 1s.9.d y dunnell i lowyr y wythïen. Ond nid oedd hyn wrth fodd y glowyr, gan ddweud na fyddent yn gallu cloddio digon o lo i sicrhau digon o gyflog. Roedd y glowyr eisiau 2s 9d y dunnell.

Ymunodd gwragedd a phlant â'u gwyr a'u tadau ar y llinell biced. Roedd ymgyrch y glowyr yn llwyddiant, a llwyddwyd i atal y gwaith ym mhob un o byllau'r Cambrian Combine heblaw am Lofa Glamorgan, Llwynypia. Roedd y perchennog Leonard Llewellyn, wedi llwyddo i amddiffyn y lofa honno i'r carn rhag y streicwyr. Yn ogystal â phicedu i atal unrhyw un rhag mynd i'r glofeydd, ymwthiodd y glowyr i lofa'r Cambrian er mwyn diffodd tanau'r boeleri a'r gwyntyllau awyru, fel na allai neb weithio yno. Erbyn 10.30 y noson honno roedd y streicwyr wedi amgylchynu'r unig lofa oedd yn dal ar waith yn Llwynypia. Y tu mewn i'r lofa, roedd Leonard Llewellyn a thua 60 o swyddogion a drafftsmyn yn dal i gynnal peiriannau'r pwll ac atal dwr rhag cyrraedd y pwll. Y si oedd bod Llewellyn wedi dod â thanwyr i mewn o Gaerdydd i weithio yn lle'r streicwyr.

Erbyn un o'r gloch y bore, 8 Tachwedd, roedd Capten Lindsay yn ofni'r gwaethaf ac yn rhagweld y gallai golli rheolaeth ar y sefyllfa, ac anfonodd neges delegraff yn gofyn am gymorth y fyddin. Atebodd barics Tidworth trwy ddweud y byddai lluoedd o wyr meirch a throedfilwyr yn cyrraedd Tonypandy am 9 o'r gloch y bore hwnnw. Pan fethodd y milwyr â chyrraedd yno, anfonodd delegraff at Winston Churchill, yr Ysgrifennydd Cartref ar y pryd:

'All the Cambrian collieries menaced last night. The Llwynypia Colliery savagely attacked by large crowds of strikers causing many casualties on both sides. Am expecting two companies of infantry and 200 cavalry today.' Unbeknownst to him however, Churchill on finding out about the unapproved troop movements had already stopped the reinforcements at Swindon, fearing some said a repeat of the incidents of 'Bloody Sunday, when in 1887 at Trafalgar Square troops with fixed bayonets faced rioters. He sent a telegram to Lindsay stating, 'infantry should not be used until all other methods have failed'. Instead of the military he sent 70 mounted and 200 other constables of the Metropolitan Police Force as reinforcements to the authorities already in the area. Cavalry were also offered, to be sent into the district as a precautionary measure under the control of General MacReady. Lindsay on hearing of the contingent of Metropolitan Police being sent to his aid refused the use of the cavalry saying the police reinforcements should be sufficient, as such the cavalry were halted at Cardiff.

Yn ddiarwybod iddo ef, fodd bynnag, roedd Churchill eisoes wedi rhwystro'r milwyr rhag mynd gam ymhellach na Swindon, gan ofni sefyllfa debyg i honno ar ‘Bloody Sunday' 1887 pan aeth milwyr â bidogau benben â therfysgwyr yn Trafalagar Square. Anfonodd delegram yn ôl at Lindsay gan ddweud , 'infantry should not be used until all other methods have failed'. Yn lle'r milwyr, felly, anfonodd 70 o blismyn ar geffylau a 200 o gwnstabliaid heddlu Metropolitan Llundain i fod yn gefn i'r heddluoedd eraill oedd yno eisoes. Cynigiwyd anfon gwyr meirch dan arweiniad y Cadfridog MacReady i'r ardal hefyd, rhag ofn. Ond gwrthododd Lindsay y cynnig hwn ar ôl clywed bod heddlu Metropolitan Llundain ar eu ffordd yno, gan ddweud y dylai hynny fod yn ddigon i gadw'r heddwch, ac felly stopiwyd y gwyr meirch yng Nghaerdydd.

Ddydd Mawrth 8 Tachwedd, cafodd y gweithwyr ar streic eu talu a'u diswyddo gan gwmnïau'r Cambrian Combine cyn mynd ymlaen i gyfarfod mawr yng Nghae Athletaidd Tonypandy. Siaradodd yr ynad cyflogedig lleol Lleufer Thomas â'r dynion a darllen neges gan yr Ysgrifennydd Cartref oedd yn nodi ei fwriad i ddal y milwyr yn ôl ac anfon yr heddlu'n unig i gadw heddwch. Cafodd y neges gymodol hon groeso gan y glowyr, gan ei fod yn addo trefnu cyfarfodydd gyda'r Bwrdd Masnach i ddatrys yr anghydfod. Trefnodd y glowyr orymdaith drefnus i Lofa Glamorgan unwaith eto, a chyrraedd yno tua 4pm. Cyn pen awr, fodd bynnag, dechreuodd yr hyn a ddisgrifiwyd fel ‘terfysgoedd difrifol'. Ceisiodd plismyn ar gefn ceffylau wasgaru'r streicwyr a bu gwrthdaro rhwng y streicwyr a'r heddlu am dros ddwy awr. O'r diwedd, llwyddodd yr heddlu i rannu'r streicwyr yn grwpiau ar wahân, ac anfonwyd rhai i gyfeiriad Llwynypia i fyny'r cwm a'r lleill i lawr y cwm am Donypandy. Anafwyd cannoedd o heddlu a therfysgwyr yn y sgarmes. A dyma ddechrau Terfysgoedd Tonypandy. Dechreuodd y streicwyr a gafodd eu hel i gyfeiriad Tonypandy dorri ffenestri siopau'r dref, a nifer o dai hefyd. Yn ôl adroddiadau, dim ond ffenestri dwy siop oedd heb eu torri - un siop gemwaith oedd â chaeadau rholer a siop fferyllydd o eiddo cyn chwaraewr rygbi rhyngwladol.

'As the situation appears to have become more serious you should if the Chief Constable or Local Authority desire it move all the cavalry into the district without delay'.

Ar ôl trafod gyda Lindsay a MacReady, cytunodd Churchill i anfon 200 o heddlu ychwanegol y Metropolitan a fyddai'n gadael Llundain am 3 o'r gloch y bore, 9 Tachwedd. Ond roedd yr helynt ar ben erbyn iddyn nhw gyrraedd, gan fod 150 o heddlu eisoes wedi cyrraedd Sgwâr Tonypandy am 11 o'r gloch nos Iau, 8 Tachwedd. Er nad oes cofnodion dilys o'r rhai a anafwyd (gwrthododd llawer o lowyr gael triniaeth am eu bod yn ofni cael eu harestio) cafodd bron i 80 o blismyn a thros 500 o bobl eraill niwed. Bu farw un ohonynt, Samuel Rhys, o'i anafiadau'n ddiweddarach.

Mae hanes Terfysgoedd Tonypandy wedi bod yn un dadleuol dros ben, gyda llawer o gefnogwyr y glowyr yn beio'r wasg (a oedd yn cael eu hystyried o blaid y perchnogion) am orliwio'r sefyllfa a nifer y protestwyr. Yn wir, mewn dadl seneddol ar ôl y terfysgoedd, fe honnodd Keir Hardy mai prin gant o ddynion oedd yn gyfrifol am dorri ffenestri o blith y miloedd o streicwyr.

Neuadd Ganolog y Methodistiaid oedd y prif adeilad mwyaf amlwg yn rhan Tonypandy am dros 60 mlynedd, o'i hagoriad ym 1923 tan iddi gael ei dymchwel ym 1985. Nod y neuaddau hyn oedd bod yn ganolfannau cymdeithasol ac addysgol i'w cymunedau yn ogystal â diwallu anghenion ysbrydol y boblogaeth.
Hon oedd neuadd brydferthaf Cymru yn ôl y Glamorgan Free Press a'r Rhondda Leader pan agorwyd y neuadd newydd ddydd Gwener 29 Mehefin 1923. Mae'r erthyglau papur newydd yn rhoi ychydig o hanes y neuadd inni. Fe'i cynlluniwyd gan y pensaer Mr. Arthur Brocklehurst, a'i hadeiladu gan y Laing a'i Feibion, ar gost o £30,000, a chafodd ei hagor yn swyddogol gan y Fonesig Nicholas o'r Garth, Trealaw, yng nghwmni ei g w r, Syr Walter Nicholas. Daeth cymaint o bobl i'r agoriad swyddogol fel y bu rhaid stopio'r traffig ar y ffyrdd am y tro.
Ar ôl i'r Parchedig J.E. Wakerley, Llywydd y Wesleaid arwain y gwasanaeth cysegru, cynhaliwyd cyfarfod cyhoeddus ym mhrif neuadd yr adeilad dan law Mr. Joseph Rank o Hull, a gyfrannodd £10,000 i gronfa'r adeilad.
Roedd yr achos Methodistiaid wedi hen ennill ei blwyf yn yr ardal cyn agor y Neuadd Ganolog. Dechreuodd yr achos yn y ‘Siop Fawr' ym mhentref Dinas cyn symud i Ben-y-graig, lle cynhaliwyd gwasanaethau a'r Ysgol Sul yn un o ystafelloedd gwesty'r White Hart. Yna, prynwyd darn o dir fferm Gellifaelog, Tonypandy ym 1866 er mwyn adeiladu'r capel cyntaf. Ond gyda dim ond lle i 80 o addolwyr, roedd y capel yn rhy fach o lawer i anghenion y Methodistiaid lleol. Felly, codwyd capel mwy o faint ar y safle ym 1873, ychwanegwyd estyniad ym 1899 a chodwyd oriel newydd ym 1910. Cafodd y capel hwn ei ddymchwel ym 1922 i wneud lle i'r Neuadd Ganolog newydd, a gymrodd flwyddyn i'w hadeiladu. Wrth i'r gwaith adeiladu fynd rhagddo, cynhaliodd yr addolwyr wasanaethau yn Judges Hall a festrïoedd Capel Seion a Chapel Ebenezer, a chynhaliwyd cyfarfodydd gweddi yn ystafell ffrynt ty'r gofalwr hefyd.
Neuadd Ganolog y Wesleaid oedd enw gwreiddiol yr adeilad newydd sbon, gyda neuadd fawr â lle i 1,000 o bobl, llwyfan y côr a allai ddal 100 o gantorion, a neuadd arall, lai, â lle i 400 o bobl. Roedd yno ‘adran gynradd' hefyd â lle i 150 o blant, a phump neu chwe ystafell ddosbarth, ynghyd ag ystafell gemau gyda dau fwrdd biliards, llyfrgell, a lle i ddarllen ac ysgrifennu.
Fel y nodwyd mewn llyfryn i ddathlu pen-blwydd y Neuadd yn 25 oed, roedd y Neuadd, dan arweiniad y Parchedig R.J.Barker a'r Parchedig C.E.Gwyther wedyn, megis goleuni yn y tywyllwch yn ystod blynyddoedd llwm y dirwasgiad yn y cymoedd. Bu'n achubiaeth i'r di-waith, gyda gweithdai gwaith coed a chynhyrchu esgidiau, ystafelloedd darllen, gwasg argraffu a thafarn laeth. Cynhyrchwyd miloedd o deganau i'w dosbarthu i blant lleol, dosbarthwyd dillad a gwerthwyd ‘prydau dwy geiniog' yn y ffreutur. Roedd y Neuadd hefyd yn lle pwysig fel canolfan seibiant i faciwîs yn ystod yr Ail Ryfel Byd.
Fel llawer o gapeli'r cymoedd, dirywio fu hanes y Neuadd yn ail hanner yr ugeinfed ganrif, a chyda'r gynulleidfa'n prinhau, fe'i gorfodwyd i gau ym 1980. Yn ôl y Rhondda Leader, ddydd Gwener 6 Mehefin 1980, canwyd yr emyn olaf yn y Neuadd Ganolog a chaeodd un arall o gapeli Cwm Rhondda . Yn ôl llefarydd y Neuadd, roedd yn rhan hynod ddylanwadol o'r gymuned hyd at ddeng mlynedd yn ôl, cyn i ddirywiad y diwydiant glo a'r diffyg diddordeb mewn crefydd arwain at lai o gynulleidfa. Ymunodd 80 o ffyddloniaid y Neuadd Fawr â chapeli Methodistaidd eraill y cylch, a daeth Llefarydd Ty'r Cyffredin, Mr. George Thomas (Iarll Tonypandy yn ddiweddarach) i'r gwasanaeth olaf. Ar ôl sefyll yn wag a chael ei fandaleiddio am flynyddoedd, cafodd y Neuadd Fawr ei dymchwel ym 1985 er mwyn gwneud lle i archfarchnad newydd.