Dechreuodd cymuned Trecynon ddatblygu ym mlynyddoedd cynnar y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Heol-y-felin oedd enw'r ardal ar y pryd oherwydd ei lleoliad ar y ffordd i Felin Llwytgoed, a sbardun datblygiadau'r ardal oedd agor Gwaith Haearn Aberdâr yn Llwytgoed ym 1800. Mabwysiadwyd yr enw Trecynon yn swyddogol yng nghanol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, ar ôl ennill cystadleuaeth enwi'r pentref mewn eisteddfod. Dim ond un ty oedd yn Heol-y-felin cyn 1800, drws nesaf i gapel yr Hen Dy Cwrdd a godwyd ym 1751.

Ehangodd Heol-y-felin wrth i fwy o bobl symud i ardal Aberdâr i chwilio am waith yn y diwydiant haearn. Codwyd llawer o'r tai cynnar yn Nhrecynon ar hyd y ffordd rhwng Aberdâr a Hirwaun - sef y ffordd oedd yn mynd heibio'r Mount Pleasant Inn, Capel Carmel ac i fyny Heol Hirwaun at dafarn y White Lion, lle'r oedd tollborth.
Heol-y-felin oedd un o brif ganolfannau poblogaeth plwyf Aberdâr erbyn y 1850au. Adeiladwyd rhan helaeth o Harriet Street rhwng 1830 a 1860, Ebenezer Street yn ystod y 1840au, a thai Alma Street, Mount Pleasant Street a Margaret Street yn ystod y 1850au.

Ym 1853, anfonwyd Thomas Webster Rammell i archwilio iechyd y cyhoedd yn Aberdâr ar ran y Bwrdd Iechyd cyffredinol. Er bod cyflwr y draeniau yn Heol-y-felin yn well nag ardaloedd eraill ar y cyfan, codwyd pryderon eraill yn yr adroddiad:

Dyma a ddywed John Griffith, Ficer Aberdâr;

"There is not, to my knowledge, a place in Aberdare more filthy than the neighbourhood of the Royal Oak in the same quarter of the town. Mill-Street proper is in a very bad state from the ash-heaps of rubbish and filth thrown into and lying on the centre of the road."

Meddai Rees Hopkin Rhys;

Er i weithfeydd Haearn Aberdâr gau ym 1875, dal i ddatblygu wnaeth Trecynon oherwydd twf y diwydiant glo a'r cynnydd mewn poblogaeth ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau'r ugeinfed ganrif. Adeiladwyd Edward Street yn y 1870au a Broniestyn Terrace ym 1905. Cysegrwyd Eglwys Sain Ffagan ar 31 Gorffennaf 1854 i wasanaethu addolwyr Anglicanaidd pen uchaf Cwm Cynon. Ym 1848, adeiladwyd Ysgol Brydeinig Aberdâr (Ysgol y Comin) ar gomin Hirwaun, ac adeiladwyd Ysgol Sir Bechgyn Aberdâr ar gyrion deheuol Trecynon ym 1896.

Ym mis Awst 1902, cynhaliwyd seremoni i osod carreg sylfaen Neuadd Gyhoeddus a Llyfrgell Trecynon gan yr Arglwydd Windsor a D A Thomas A.S. Cafwyd nawdd ariannol o sawl ffynhonnell; Cronfa Carnegie - £1,000, Glofa Bwllfa - £105; Arglwydd Windsor - £50; D A Thomas - £50; a chodwyd £180 gan y cyhoedd. Agorwyd y neuadd yn swyddogol ar 10 Mawrth 1903 gyda chyngerdd mawreddog.

u galw mawr am barc cyhoeddus yn Aberdâr am flynyddoedd lawer cyn iddo agor yn swyddogol ym 1869. Y safle dan sylw oedd darn o dir ar gomin Hirwaun ger Trecynon. Ym 1865, cyflwynwyd 49 erw o dir comin Hirwaun i Wardeiniaid Eglwysi a Goruchwylwyr Plwyf Aberdâr gan y Comisiynwyr Tir Caeedig, ac ym 1866 daeth y tir dan feddiant Bwrdd Iechyd Aberdâr. Roedd rhaid i Fwrdd Iechyd Aberdâr wneud cais i'r Ysgrifennydd Cartref am ganiatâd i fenthyca £5,000 i dalu am y gwaith, a oedd i'w ad-dalu fesul 60 o ad-daliadau hanner blwyddyn o £161 15s 4c. Cyflwynwyd ardoll arbennig yn y dreth i helpu tuag at gostau'r parc, a chafodd trigolion Hirwaun eu heithrio rhag talu hwn.

Roedd llawer o is-ddeddfau'r parc yn adlewyrchu awydd y Bwrdd Iechyd i greu hafan dawel yn y dref ddiwydiannol ffyniannus hon. Ni ddylai neb ganu offeryn cerdd yn y parc, chwarae gêmau na phregethu – heb ganiatâd y Bwrdd Iechyd. Nid oedd gan neb hawl i werthu nac yfed alcohol ar dir y parc. Roedd ambell is-ddeddf go anarferol hefyd, fel cafeat oedd yn dweud na châi unrhyw un guro carpedi yn y parc a bod gan y Bwrdd Iechyd y grym i wahardd pobl nad oeddynt yn lân neu wedi gwisgo'n weddus o'r parc.

Ym 1910, codwyd llwyfan perfformio ar ynys y llyn rhwyfo, ac fe'i defnyddiwyd fel canolbwynt cyfres o ffeiriau wedi'u goleuo er budd Ysbyty Cyffredinol Aberdâr. Cyflwynodd Arglwydd Merthyr ffownten i drigolion Aberdâr yn y parc ym 1911 i goffau coroni Brenin Siôr V. Daeth y Brenin a'r Frenhines Mary ar ymweliad i Aberdâr ym 1912, a phlannu coeden yr un yn y parc cyhoeddus.

Chris Palmer o Ynys Manaw ym Mharc Aberdâr, 17 Gorffennaf 2004.
Llun trwy garedigrwydd John White Photography

Mae Parc Cyhoeddus Aberdâr yr un mor boblogaidd heddiw ag yr oedd pan agorodd am y tro cyntaf. Mae'r defnydd o'r parc a'r cyfleusterau sydd yno wedi newid yn ystod yr ugeinfed ganrif, yn naturiol, wrth i ofynion poblogaeth Aberdâr newid.

Er enghraifft, yn ystod yr Ail Ryfel Byd, daeth Parc Aberdâr yn enwog ledled y DU am Rasys Ffordd Aberdâr, a chynhaliwyd yr Eisteddfod Genedlaethol yma ym 1956. Mae'n dal i gyflawni gofynion gwreiddiol hen Fwrdd Iechyd Aberdâr, sef cynnig lle i drigolion Aberdâr hamddena a chadw'n heini.

Ymwelodd Brenin Siôr V a'r Frenhines Mary â Chaerdydd a'r Cymoedd rhwng 25 a 27 Mehefin 1912. Ar y 27ain aethant i Bontypridd a'r Porth ar y Trên Brenhinol, yna mewn car modur drwy'r Rhondda Fawr ac ymlaen i Ferthyr Tydfil. Yn y prynhawn, aethant mewn car modur o Ferthyr i Aberdâr.

Yn Aberdâr, cyflwynodd yr Arglwydd Merthyr anerchiad iddynt gan drigolion Aberdâr ym Mharc Aberdâr. Roedd dros 8,000 o blant yno i gyfarch y pâr Brenhinol. Yr hyn a gofir yn bennaf yw iddynt ymweld â bwthyn glöwr.

Fel y nodwyd uchod, roedd cysylltiad cryf rhwng Capel Undodaidd yr Hen Dy Cwrdd â'r diwygiad yn hanner cynta'r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Roedd gan y gweinidogion, sef y Parchedig Thomas Evans (Tomos Glyn Cothi) a'r Parch. John Jones safbwyntiau radical iawn, yn ogystal â'u cynulleidfa. Un aelod amlwg o'r gynulleidfa oedd William Williams, a oedd fwyaf enwog dan ei enw barddol, y Carw Coch.
Yn enedigol o Gwm Nedd, symudodd i Aberdâr ym 1832 a phriodi merch leol. Ym 1837, agorodd dafarn y Stag Inn, Harriet Street. Ym 1841, sefydlodd Gymreigyddion y Carw Coch, cymdeithas yn canolbwyntio ar lenyddiaeth a thraddodiadau cerddoriaeth Gymraeg. Cynhaliwyd eisteddfod gynta'r gymdeithas yn y Stag Inn ym 1841, ac o dan nawdd y gymdeithas, cynhaliwyd cyfres 'Eisteddfodau'r Carw Coch' yn ystod y 1840au a'r 1850au. Eisteddfod 1853 oedd yr enwocaf ohonynt, pan gyfansoddwyd y gerdd 'Gardd Aberdâr'.
Roedd 'Eisteddfodau'r Carw Coch' yn ffordd o fynegi safbwyntiau diwygiadol yr aelodau. Ym mhlwyf Aberdâr, roedd y diwygwyr yn defnyddio crefydd a diwylliant yn hytrach na thrais ac anhrefn i gyflwyno dyheadau'r mudiad. Arweiniodd Eisteddfodau'r Carw Coch at dwf eisteddfodol yn ardal Aberdâr yn ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Ym 1850, cynhaliwyd yr eisteddfod gapel gyntaf yn Siloa, a daeth yr eisteddfod yn rhan annatod o'r bywyd anghydffurfiol o hynny ymlaen. Oherwydd hynny, collwyd llawer o'r min radical oedd yn rhan annatod o'r mudiad gwreiddiol yn Nhrecynon.

Roedd Thomas Evans (Tomos Glyn Cothi), a fu'n weinidog rhwng 1811 a 1833, yn dipyn o wleidydd radical wnaeth dorri tir newydd gyda'r diwygwyr. Roedd ei olynydd, John Jones, gweinidog rhwng 1833 a 1863 hefyd yn wr radical ac ef oedd un o sylfaenwyr cylchgrawn Yr Ymofynnydd. Defnyddiodd y cyfrwng hwn i gyhoeddi ei negeseuon radical.
Cafodd capel newydd ei adeiladu ym 1862, ar gost o £753 15s 4 ½ c. Gwrthododd John Jones gynnal gwasanaeth cysegru arbennig, gan fod hynny'n awgrym o ‘Babyddiaeth' yn ei farn ef.
Er bod yr hen adeilad yn dal i sefyll, caewyd drysau'r capel am y tro olaf yng nghanol y 1990au oherwydd prinder aelodau. Gobeithio y caiff yr hen gapel ei ddefnyddio at ddibenion eraill yn y dyfodol.