Fel y rhan fwyaf o Gwm Cynon, ardal ddistaw a gwledig oedd Cwmbach cyn dyfodiad diwydiant. Amharwyd ar ei llonyddwch gwledig gyntaf pan agorwyd camlas Aberdâr fis Mai 1812. Ar ôl hynny, byddai trafnidiaeth yn pasio drwy ardal Cwmbach er mwyn cyrraedd y gamlas, teithio ymhellach i'r gogledd neu ymuno â'r Glamorganshire canal tua'r de. Agorwyd y gamlas yn wreiddiol er mwyn hwyluso masnachu gyda'r diwydiant haearn yn ardal Aberdâr, ac roedd mewn lleoliad cyfleus dros ben pan agorwyd y pwll glo ager cyntaf ar gyfer y farchnad allforio yng Nghwmbach ym 1837.

Wrth i Gwmbach ddatblygu'n ardal lofaol ffyniannus, dechreuodd esblygu'n dref fodern fel sy'n gyfarwydd i ni heddiw. Adeiladwyd llawer o dai ar gyfer y nifer fawr o bobl a oedd yn cyrraedd i weithio yn y glofeydd. Erbyn 1861 roedd nifer o strydoedd eisoes wedi'u hadeiladu, gan gynnwys Timothy Row, Scales Row, Ynyscynon Street a Little Row. Aed ati ar unwaith i sefydlu siopau yn y pentref, ac ymhlith y siopau groser, crydd a dillad, agorwyd siop Gydweithredol gyntaf Cymru. Agorwyd tafarndai hefyd, gan gynnwys y Colliers Arms (1841), y Scales Arms (1845) a'r Crown Inn (1851).

Adeiladwyd nifer o addoldai hefyd, gan gynnwys capel i'r Bedyddwyr ym 1841, capel bach o'r enw Capel Bricks i'r Annibynwyr ym 1846 a Chapel Methodistiaid Calfinaidd Tir Bach ym 1852. Roedd rhaid aros tan 1882 cyn i'r Eglwys godi adeilad yn y pentref pan agorwyd Eglwys Santes Mair Magdalen. Agorodd sawl adeilad arall o bwys yn ystod y cyfnod hwn, gan gynnwys Neuadd Gyhoeddus y Gweithwyr Cwmbach ym 1911 a'r Ysgol Gymysg tua 1868.

Daethpwyd o hyd i adeiladau addas ger Camlas Aberdâr, sef bythynnod Capel Bricks, ac agorwyd y siop gyntaf ar 8 Mawrth, 1860. Hon oedd y siop gydweithredol gyntaf i agor yng Nghymru, tua phymtheg mlynedd ar ôl i'r siop gyntaf agor yn Lloegr. Messrs. D. Thomas and Co. Limited oedd enw'r Gymdeithas ar y pryd, hynny er anrhydedd i'w sylfaenydd. Newidiwyd yr enw i'r Cwmbach Industrial Co-operative Society Limited yn ddiweddarach. Roedd y siop wreiddiol yn llwyddiannus iawn, ac roedd nifer yr aelodau wedi codi i 174 erbyn diwedd y flwyddyn gyntaf. Agorwyd canghennau eraill yn ddiweddarach yn Aberaman ym 1874, Cwmaman ym 1883, ac Aberpennar ym 1892. Adnewyddwyd ac ehangwyd y sefydliad gwreiddiol ym 1900 er mwyn sicrhau ei fod cystal ym mhob ffordd â'i ganghennau eraill.

Chwith: Y Co-op ar ddechrau'r ugeinfed ganrif

Ar ddechrau'r ugeinfed ganrif dechreuodd y gymdeithas golli cwsmeriaid, yn bennaf oherwydd cystadleuaeth gref gan Gymdeithas Aberdâr, a gynigiodd ddifidend uwch na Chymdeithas Cwmbach, a hefyd oherwydd effeithiau gweithredu diwydiannol yn y diwydiant glo. Ym 1927 agorodd pennod newydd yn hanes y Gymdeithas wrth iddi uno â'r Aberdare Co-operative Society i ffurfio'r ‘Aberdare and District Co-operative Society Limited'. Parhaodd y siop wreiddiol i werthu cynnyrch am nifer o flynyddoedd yn dilyn yr uno, ond cafodd ei dymchwel fis Mawrth 1977 i wneud lle i dai newydd.

De: Y Co-op yn Bridge Street yn ystod y gwaith dymchwel

Ffurfiwyd Côr Meibion Cwmbach ym 1921, ac yn ôl yr hanes lleol, fe'i sefydlwyd adeg gêm griced leol fis Mehefin 1921. Collodd nifer o'r bobl oedd yn gwylio'r gêm bob diddordeb yn y chwarae, ac aethant ati i ganu emynau a chaneuon. Yn sgil hyn, awgrymwyd y dylid ffurfio Côr Meibion. Cynhaliwyd cyfarfod wedyn yn y Cwmbach Hall and Institute, a sefydlwyd Côr Meibion Cwmbach.

Dros y blynyddoedd mae'r côr wedi teithio'n helaeth, gan berfformio yn y Royal Festival Hall, y Royal Albert Hall, y Barbican, Neuadd Dewi Sant a sawl lleoliad arall ar hyd a lled y wlad. Aethant dramor am y tro cyntaf ym 1961, gan deithio i Hwngari er mwyn perfformio yn y Bela Bartok Festival – y côr cyntaf o Gymru i ganu y tu ôl i'r ‘Llen Haearn'. Ers hynny maent wedi perfformio yn Ffrainc, Gwlad Belg, yr Iseldiroedd, yr Almaen, Iwerddon, Sbaen, Canada a De Affrica.

Ers diwedd y 1950au mae'r côr wedi ymddangos sawl gwaith ar y radio a'r teledu ac wedi rhyddhau nifer o recordiau, tapiau a CDs. Record gyntaf y côr oedd ‘Male Voice Favourites' a ryddhawyd ym 1960. Côr Meibion Cwmbach oedd y côr cyntaf erioed i ganu ym Mharc yr Arfau cyn gêm rygbi ryngwladol.

Llwyddodd Thomas Wayne i berswadio ei dad a'i frawd hynaf y dylid mynd ati i geisio cyrraedd yr wythïen lo ager bedair troedfedd enwog. Roedden nhw'n ffyddiog y gellid dod o hyd i'r wythïen honno yng Nghwmbach, a gwnaethant gytundeb gyda pherchnogion Ystâd Abernant-y-Groes i agor pwll a chloddio unrhyw lo ar yr ystâd. Agorwyd glofa Abernant-y-Groes (Glofa Cwmbach yn ddiweddarach) fis Mehefin 1837 ac erbyn Rhagfyr y flwyddyn honno roedden nhw wedi suddo'r siafft 60 troedfedd, gan gyrraedd y glo ager.

Chwith: Mae Glofa Abernant-y-Groes yn ymddangos ar y map Arolwg Ordnans hwn dan yr enw Glofa Cwmbach.

Aeth sylfaenwyr y fenter ati'n syth i ffurfio Wayne's Merthyr-Aberdare Steam Coal Company ac erbyn diwedd Rhagfyr roedd glo o'r lofa'n cael ei arddangos yn Llundain. Partneriaid y cwmni oedd Matthew Wayne, Thomas Wayne, W.W. Wayne, William Thomas David, Gwladys David a William Morgan. Roedd y lofa'n llwyddiannus iawn, ac ym 1840 cludwyd dros 40,000 o dunelli o lo o'r lofa ar hyd camlas Aberdâr. Caeodd y lofa ym 1896.

Dde: Glofa Rhif 9 Abernant o eiddo Richard Fothergill