Dim ond pentref bach gydag ychydig o fythynnod a ffermydd oedd Ynys-y-bwl yn wreiddiol yn ôl map degwm a chofrestr plwyf Llanwynno ym 1842. Dyma ganolbwynt y plwyf, lle'r oedd yr afon Ffrwd yn llifo i afon Clydach. Yn ôl cyfrifiad 1841, roedd tua 200 o bobl yn byw yn y pentref a'r ffermydd cyfagos. Ffermwyr, gweision neu forwynion fferm oedd y rhan fwyaf ohonynt wrth eu galwedigaeth. Ymhlith gweithwyr eraill y pentref, roedd gof, dyn coed, saer maen, crydd, teiliwr a thafarnwr Ynysybwl Inn. Ni newidiodd pethau fawr ddim dros y 40 mlynedd nesaf, ar wahân i godi ambell fwthyn newydd.

Yn wir, mae cyfrifiad 1881 yn dangos i boblogaeth Ynys-y-bwl gynyddu i ddim mwy na 270 o bobl. Ffaith bwysig arall yng nghyfrifiad 1881 yw nad oes yr un glöwr yn y pentref. Ond mae arolwg map ordnans 1884 yn dangos fod newid mawr ar droed yn Ynys-y-bwl. Er bod lefel lo Mynachdy i'w gweld ar y map, yr hyn a weddnewidiodd y pentref i fod yn dref lofaol oedd agor Glofa Lady Windsor ar 16 Mehefin 1884.

Siop ddillad Pugh's – ymfudodd y teulu i Ganada yn ystod streic 1926

Disgrifiwyd newidiadau mawr yr oes gan un o hynafiaid Ynys-y-bwl, William Thomas 1843-1890, neu Glanffrwd i eisteddfodwyr a charedigion llenyddol y fro. Ysgrifennodd Hanes Plwyf Llanwynno mewn wythnosolyn o'r enw ‘Y Darian' ym 1888, gyda disgrifiadau gwych am hynt a helynt y brodorion a'u ffordd o fyw.

"The Old Mill", Ynys-y-bwl

Mae'n hel atgofion am eisteddfodau a digwyddiadau chwaraeon y pentref, gyda llawer ohonynt yn cael eu cynnal yn Ynysybwl Inn. Rydym yn synhwyro ei ddigalondid wrth i'r diwydiant glo ddod i'w gynefin.

Yn ystod yr 1880au, daeth David Davies Llandinam (Davies the Ocean) i bentref Ynys-y-bwl, yn argyhoeddedig fod cyfoeth o lo dwfn yno . Ar ôl i ganlyniadau profion yn y Graig-ddu ddangos ei fod yn llygad ei le, torrwyd y dywarchen gyntaf ar 16 Mehefin 1884. Erbyn mis Medi'r flwyddyn honno, roedd 200 yn cael eu cyflogi yn y lofa newydd – llawer ohonynt yn hanu o bentref genedigol David Davies, Llandinam.
Ddwy flynedd yn ddiweddarach, roedd Glofa Lady Windsor yn cynhyrchu toreth o lo golosg o'r radd flaenaf, agorwyd gwesty moethus ‘The Windsor Hotel' a dechreuwyd adeiladu 300 o fythynnod newydd i'r glowyr. Codwyd ffyrdd a gorsaf reilffordd newydd, a chyn pen dim, roedd Ynys-y-bwl yng nghanol bwrlwm diwydiannol.
Roedd y glowyr yn derbyn cyflog pitw. Ym 1886, roeddynt yn ennill rhwng 3s 6d a 5s 0d yr wythnos ac roedd tlodi a newyn yn hynod gyffredin – eto i gyd, roedd cyfranddeiliaid Glofa Lady Windsor yn cymryd 50% o'r elw. Codwyd tai mawr crand i'r rheolwyr, Tynywern – 1888 a Glynderwen – 1904.
Roedd yr amodau gwaith dan ddaear yn wael, gyda'r glowyr yn gorfod defnyddio lampau olew hyd yn oed ar ôl streic 1921. Rhaid aros tan 1930 cyn i berchnogion y lofa ystyried amodau gwaith a lles eu gweithwyr ac ym 1931, Glofa Lady Windsor oedd un o'r cyntaf yng Nghymru i gynnig baddondai pen pwll ac ystafell cymorth cyntaf/meddygol. Roedd croeso hefyd i'r trigolion lleol ddefnyddio'r baddonau am dâl bychan (3d i 6d).
Cafodd y diwydiant glo ei wladoli ar 1 Ionawr 1947 ac erbyn y 1950au roedd mwy a mwy o bobl yn gweithio yn Ystâd Fusnes Trefforest gerllaw gan greu prinder gweithwyr ym meysydd glo'r De. Er i'r rheolwyr gynnig gwaith i bobl heb ddinasyddiaeth o wahanol rannau o Ewrop, gyda lwfansau arbennig, doedd hyd yn oed hyn ddim yn ddigon i fodloni anghenion llafur y pyllau. Erbyn 1956, roedd angen cloddio'n ddyfnach islaw Glofa Lady Windsor gan fod y gweithwyr wedi cloddio bron i holl lo'r wythïen uchaf.
Roedd undod traddodiadol y glowyr dan straen, a phrofwyd eu hamynedd i'r eithaf wrth i lowyr golli swyddi mewn pyllau bach ledled Prydain a chael cynnig gwaith yn Ynys-y-bwl. Adeiladwyd tai parod i'r glowyr a'u teuluoedd ym Muarth-y-capel, ac ar 10 Ebrill 1964, ymgartrefodd sawl teulu o Swydd Durham yn Ynys-y-bwl.
Daeth y gwaith i ben am ddeufis ym 1972 oherwydd streic, ond ym 1973, fe lansiodd Bwrdd Glo Prydain ‘Plan for Coal' gan neilltuo dros £100,000,000 ar gyfer meysydd glo'r De yn unig. Ym 1974, cysylltwyd Glofa Lady Windsor â Glofa Abercynon trwy ddau dwnnel ochr yn ochr â'i gilydd o dan y ddaear - un twnnel 1,000 metr a'r llall bron i filltir o hyd. Oherwydd yr uniad hwn, dywedodd y Bwrdd Glo (NCB) ym 1977 mai Glofa Lady Windsor/Abercynon oedd yr un lleiaf tebygol o gau yng Nghymru. Ond nid felly y bu. Bu streic 12 mis o hyd ym 1984, a chaeodd Glofa Lady Windsor/Abercynon am y tro olaf ym 1988 - gyda gwerth 25 mlynedd o lo ar ôl heb ei gloddio.